Օգոստոսի 8-ի ՀՀ-Ադրբեջան փաստաթղթերի կարեւորության գնահատումը. Ժիրայր Լիպարիտյան

Օգոստոսի 8-ին, Վաշինգտոնում Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ, ինչպես նաեւ յուրաքանչյուր հանրապետության եւ ԱՄՆ-ի միջեւ առանձին ստորագրված համաձայնագրերը բազմաթիվ կողմեր ունեն։ Հնարավոր է, որ դեռ վաղ է գնահատել այդ համաձայնագրերի նշանակությունը։ Դրանցից որոշները միայն ընդհանուր սկզբունքներ են առաջարկում, մյուսները չունեն բավարար մանրամասներ՝ վերջնական դատողություններ անելու համար։

Այնուամենայնիվ, ստորեւ ներկայացված են նախնական դիտարկումներ, որոնք կարող են օգտակար լինել ընթերցողներին՝ այդ համաձայնագրերի բովանդակությանն ու նշանակությանը գնահատական տալու համար։ Այս պահին իմ նպատակը չէ մանրամասնորեն վերլուծել փաստաթղթերում ներառված բոլոր հարցերը։ Իմ դիտարկումները կկենտրոնանան դրանց նշանակության վրա՝ Հայաստանի համար եւ թե ինչ տեղ կարող են դրանք ունենալ միջազգային հարաբերություններում։

Բացի այդ, այս մեկնաբանությունը կսահմանափակվի Հայաստանի համար այդ փաստաթղթերի նշանակությամբ՝ Ադրբեջանի համար դրանց բովանդակային մեկնությունը թողնելով այլոց։

Բացի այդ, կան բազմաթիվ գործընկերներ, որոնք ինձանից ավելի գիտակ են եւ կարող են դիտարկել այդ չափումը։

Վերջապես, ընդունելով, որ Հայաստանի Մեղրիի շրջանը՝ տարանցիկ ճանապարհի հանգույցը, կարող է լինել աշխարհի ամենակարեւոր հողակտորներից մեկը, ես այդ հարցի քննարկումը կթողնեմ հետագա մեկնաբանության համար։ Բացի այդ, կան բազմաթիվ գործընկերներ, որոնք ինձանից ավելի գիտակ են եւ կարող են դիտարկել այդ չափումը։

I.Մեթոդաբանություն

1.Անկախ նրանից, թե ով է հովանավորել այս փաստաթղթերի ստորագրումը, հիմնական փաստն այն է, որ Ադրբեջանը եւ Հայաստանը վերահաստատել են իրենց հանձնառությունը համապատասխան սկզբունքներին։ Այս երկու երկրները նախկինում էլ հայտարարել են նման սկզբունքներին հետեւելու պատրաստակամության մասին։ Տարբերությունն այստեղ այն է, որ այս անգամ այս քաղաքականությանը նրանք հասել են երկկողմ գործընթացների միջոցով՝ որպես արդյունք այս երկրների ղեկավարությունների իսկ տրամաբանությամբ։

2.Վաշինգտոնում ստորագրված այս փաստաթղթերի բովանդակության ամենակարեւոր եւ ուշագրավ փաստերից մեկն այն է, որ դրանց մեծ մասը համաձայնեցվել էր մինչեւ առաջնորդների այցը ամերիկյան մայրաքաղաք, եւ դա արվել էր Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ ուղղակի բանակցությունների միջոցով։ Թեեւ խաղաղության համաձայնագրի նախնական նախագծերի ընթացքում եւրոպացի եւ ամերիկացի դիվանագետները որոշակի ներդրում են ունեցել, սակայն հետագա նախագծերը եւ այլ հարցեր մշակվել են երկու երկրների միջեւ՝ տարբեր մակարդակներում՝ թե՛ բաց, թե՛ գաղտնի բանակցությունների արդյունքում։ Կարելի է պնդել, որ այս երկկողմ հաղորդակցություններն ավելի արդյունավետ էին, քան երկու տասնամյակից ավելի տեւած միջազգային միջնորդավորված ջանքերը։ Այս փաստաթղթերը նշանակալի քայլ են ճիշտ ուղղությամբ՝ թե՛ բովանդակային, թե՛ բանակցային տեխնոլոգիայի առումով։ Այդ կարեւորության աստիճանը հիմնականում կախված է նրանից, թե արդյոք Երեւանն ու Բաքուն կշարունակեն համատեղ աշխատանքը՝ զարգացնելու այն, ինչն արդեն ձեռք է բերվել․ ինչպես ցանկացած հարաբերություններում, միջպետական հարաբերությունները պահանջում են ամենօրյա ուշադրություն, հոգատարություն եւ զգոնություն։

3.Կարեւոր է չմեկուսացնել այս փոխկապակցված եւ միմյանցից կախված փաստաթղթերի որեւէ առանձին կողմ՝ քաղաքական եւ/կամ գաղափարախոսական գնահատականներ տալով, փոխանակ ռազմավարական եւ քննական վերլուծումների։ Այս փաստաթղթերն ընդամենը մի կարեւոր հանգրվան են մի հակամարտության կյանքում, որը բնորոշվում է երկու կարեւոր հատկանիշներով՝ փոփոխությամբ եւ անակնկալներով։ Այս պահի նշանակության մասին բացարձակ վստահությունը միայն աչք է փակում հնարավորությունների առաջ, որոնք այն ընձեռում է, եւ մարտահրավերների առաջ, որոնք այն ստեղծում է։

4.Ցանկալի կլիներ, որ փաստաթղթերի ստորագրումը կատարվեր երկկողմ ձեւաչափով, այլ ոչ թե մի հզոր պետության հովանու ներքո, որը դրա դիմաց իր գինն է պահանջել։ Իհարկե, ԱՄՆ-ն ոչ մի միջոց չուներ կողմերին ստիպելու գալ Վաշինգտոն եւ ընդունել Թրամփի վարչակազմի պահանջած զիջումները։ Ակնհայտ է, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը, նրանցից յուրաքանչյուրն իր սեփական պատճառներն ուներ ընդունելու ԱՄՆ նախագահի հրավերը։

5.Հաշվի առնելով, երկկողմ բանակցությունների կենտրոնական դերը այս փաստաթղթերի ստորագրմանը հասնելու գործում, զարմանալի է, թե ինչու երկու երկրները համաձայնեցին այդ պատիվը տալ երրորդ կողմին, եւ առհասարակ՝ ԱՄՆ-ին։ Կողմերը, անշուշտ, գիտակցում էին, որ այդ քայլը նշանակում էր Մոսկվայի ցանկացած դերի ուղղակի մերժում։ Կարծես երկու հանրապետություններից յուրաքանչյուրը, Ադրբեջանը եւ Հայաստանը, մեկ կամ ավելի պատճառներ ունեին այդպես վարվելու համար։ Հայաստանի համար սա հստակ պատասխան էր Ռուսաստանի երկկողմ եւ բազմակողմ պարտավորությունների չկատարմանը՝ Արցախի եւ Հայաստանի նկատմամբ, սկսած 2020 թ․ պատերազմից։ Ադրբեջանի համար դա, ամենայն հավանականությամբ, միաժամանակ Արեւմուտքի կողմից նախագահ Ալիեւի ու նրա ռեժիմի ընդունման անհրաժեշտությունն էր եւ ԱՄՆ-ի աջակցության կարիքը՝ իր ածխաջրածնային պաշարների արդյունահանման ոլորտում նոր ներդրումների անհրաժեշտությունը։

6.Վաշինգտոնի գագաթնաժողովը, գոնե այս փուլում, խաղաղության գործընթացը վերադարձրեց միջազգային ասպարեզ՝ մեկ կարեւոր բացառությամբ․ Եվրոպան, Ռուսաստանը եւ այլ շահագրգիռ կողմեր դուրս մնացին դրանից։ Սա ԱՄՆ-ի միակողմանի նախաձեռնությունն էր։ Այն հակասում էր նախորդ նմանատիպ գործընթացներին, որոնցում ներգրավված էին նաեւ այլ երկրներ, նույնիսկ եթե համաձայնագրերը առաջ էին մղվում մեկ պետության կողմից։

7.Դժվար է գնահատել՝ սա կդառնա առավելությո՞ւն, թե՞ խոչընդոտ ապագա քայլերի համար։ ԱՄՆ-ի կողմից Բոսնիական հակամարտության դեպքում պարտադրված Դեյթոնի համաձայնագրերը հուշում են, որ մեկ երկրի ճնշումն ավելի արդյունավետ կարող է լինել, քան բազմակողմ միջնորդությունը։ Սակայն այդ դեպքում ԱՄՆ-ը պատրաստ էր եւ պատրաստակամ՝ օգտագործելու ՆԱՏՕ-ի ուժը՝ ստիպելու կողմերին համաձայնության հասնել։ Հայ-ադրբեջանական հակամարտության դեպքում նման ուժ չկիրառվեց։ Միջնորդները կարող են օգտակար լինել, բայց նրանք հաճախ անզոր են կամ էլ չեն ցանկանում լուրջ ճնշում գործադրել, իսկ եթե նրանք մեծ տերություններ են, ապա միշտ իրենց միջնորդական կարգավիճակը կօգտագործեն՝ իրենց մրցակիցների կամ հակառակորդների նկատմամբ ռազմավարությունների մեջ, ինչպես նաեւ կփորձեն ինչ-որ բան շահել գործարքից՝ բարդացնելով հետագա քայլերը՝ հեշտացնելու փոխարեն։

8.Օգոստոսի 8-ին տանող գործընթացը հեշտացվեց, եթե ոչ՝ հնարավոր դարձավ, ինչպես նշել է ֆրանսահայ վերլուծաբան Կայծ Մինասյանը, երկու կարեւոր մայրաքաղաքների շնորհիվ․ Անկարան օգտակար եղավ վերջին ամիսներին Բաքվին զսպելու հարցում, իսկ Փարիզը դիվանագիտական աջակցություն տրամադրեց Հայաստանին՝ վճռորոշ պահին։ Նման աջակցության ցուցաբերումը, իրականում, հենց հարեւան եւ մեծ տերությունների դերը պետք է լինի։

9.Այս համաձայնագրերը շրջանցում են բազմաթիվ կարեւոր հարցեր․ օրինակ՝ Բաքվում գտնվող հայ գերիների ճակատագիրը, հայկական մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը։ Հուսանք՝ դրանք հնարավոր կլինի քննարկել ավելի ուշ, երբ այս համաձայնագրերը նպաստեն ատելության, կասկածների եւ վախերի նվազմանը, ինչպես նաեւ՝ վստահության եւ հարգանքի ավելացմանը։

II.Հայաստանի շահերը

Փաստաթղթերի ամբողջականությունը գնահատելու միջոցներից մեկն այն է, թե որքանով է դրանց բովանդակությունն արձագանքում Հայաստանի առջեւ ծառացած ամենակարեւոր մարտահրավերներին։

10․Կարծում եմ՝ կարելի է հաստատել, որ այս փաստաթղթերն ամրապնդում են Հայաստանի ինքնիշխանության պահպանումը եւ նրա տարածքային ամբողջականության ապահովումը։ Ադրբեջանը վերահաստատել է իր հանձնառությունը՝ հարգելու Հայաստանի ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը։ Այժմ Ադրբեջանը պարտավորվել է ճանաչել Հայաստանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը՝ 1991 թ․ Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրա․ մի նպատակ, որին Երեւանը վաղուց էր ձգտում, բայց որին Բաքուն դիմադրում էր։

11․Փաստաթղթերը նաեւ նվազեցնում են Ադրբեջանի կողմից ռազմական գործողության սպառնալիքը Հայաստանի հարավում, որի նպատակը պիտի լիներ միջանցք ապահովելը Մեղրիի տարածքով՝ Ադրբեջանի հիմնական մասի եւ Նախիջեւանի էքսկլավի միջեւ։ Այդ սպառնալիքը երկար ժամանակ կախված էր Հայաստանի գլխին՝ առաջացնելով անհանգստություն եւ անորոշություն բնակչության շրջանում, ինչպես նաեւ հնարավոր ներդրողների մոտ։ Բաքվի համաձայնությունը՝ վերահաստատելու ուժի չկիրառման սկզբունքը Հայաստանի հետ մնացած տարաձայնությունները կարգավորելու համար, տվյալ իրավիճակում չի կարելի ռեֆլեքսիվ կերպով անտեսել։

12․Այս համաձայնագրերի արժեքը գնահատելիս պետք է հաշվի առնել, թե ինչ ընտրանքներ ունի Հայաստանը․ դրանք այնքան էլ շատ չեն։ Նույնիսկ երբ Հայաստանը հաղթանակ էր տարել Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում, ընտրությունը «լավի» եւ «վատի» միջեւ չէր, այլ «վատի» եւ «ավելի վատի»։

13․Հայաստանի ժողովուրդն ու նրանք, ովքեր հոգ են տանում նրա մասին, լավ առիթ ունեն փոքր-ինչ հանգիստ շունչ քաշելու, քանի որ այս փաստաթղթերը հեռացնում ու նվազեցնում են անվտանգության հիմնական սպառնալիքը։ Մեր ժողովուրդը նաեւ իրավունք ունի ունենալու ավելի խոստումնալից ապագա՝ ընդհանուր առմամբ ավելի քիչ անորոշությամբ եւ իրենց որդիների ճակատագրի համար ավելի քիչ մտահոգությամբ։ Խաղաղ ապագայի հույսը անհրաժեշտ պայման է հասարակության եւ պետության միջեւ արդյունավետ ու դրական հարաբերությունների, ինչպես նաեւ ժողովրդավարության ու սոցիալական ներդաշնակության համար։

14․Այս փաստաթղթերի ստորագրումը նաեւ փորձություն է Հայաստանի ընդդիմության համար։ Այդ ընդդիմության մեծ մասը պնդում էր, որ Հայաստանը շարժվում է դեպի նոր պատերազմ եւ ինքնաոչնչացում, եւ որ Փաշինյանի կառավարության քաղաքականությունը անխուսափելիորեն հանգեցնելու է այդ հետեւանքներին։ Նրանց սովորական գործելակերպը իրենց քաղաքականությունն ու քայլերը մեկնաբանելու եղանակը գտնելն է՝ պատճառներ ու պատճառաբանություններ՝ արդարացնելու համար իրենց անվերապահ ու բացարձակ հակառակությունը Փաշինյանի կառավարությանը. որոշ դեպքերում դա արդար ընդդիմություն է, բայց հիմնականում սխալ մղումներից ծայր առած։ Դա գուցե նորմալ կլիներ սովորական պայմաններում, ինչն այսօրվա Հայաստանի պարագան չէ։ Տեսնենք՝ արդյո՞ք այս ուժերը կկարողանան գնահատել այն դրական ուղղությունը, որով շարժվում են հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները՝ Փաշինյանին իշխանությունից հեռացնելու մտասեւեռ նպատակի փոխարեն։ Անհնար է մտահոգություն հայտնել Հայաստանի տարածքային ամբողջականության եւ անվտանգության համար եւ միաժամանակ չգնահատել խաղաղության համաձայնագրի նախաստորագրման ու Ադրբեջանի՝ հետագայում ուժ չկիրառելու հանձնառության դրական կողմերը՝ Հայաստանի հետ մնացած տարաձայնությունները կարգավորելու համար։ Ոչ մի փաստաթուղթ կամ փաստաթղթերի փաթեթ չի տալիս անվտանգության ու խաղաղության անխախտ երաշխիք։ Հնարավոր չէ նաեւ պնդել, որ այս փաստաթղթերը նման երաշխիք են տալիս։ Սակայն նրանք, ովքեր չեն կարողանում գնահատել այդ ուղղությամբ արված դրական քայլերը, անկասկած, նպաստում են ինքնանախանշված կանխատեսումների իրականացմանը։

15․ Անկասկած, այս պայմանավորվածությունը մեծացնում է Հայաստանի ռազմավարական նշանակությունը, որը դուրս էր մնացել Հարավային Կովկասում միջազգային նշանակության տարանցիկ ուղիներից։

Մանրամասները` սկզբնաղբյուրում։