Արևելքի գույների ու բույրերի շռայլությանը, կացութաձևին ծանոթանալու լավագույն և մատչելի ճանապարհը Իրանում ճանապարհորդելն է:
Մի քիչ փող, գլխաշոր, ազդրերը, պարանոցն ու թևերը փակող զուսպ հագուստ, տարածքային անձնագրային բաժին մեկանգամյա այց, բանկում ընդամենը 1000 դրամ վճար, պարսկերեն մի 50 բառ, և կարող ես մեկնել Իրան:
Հայկական անցակետում անձնագիրդ ստուգելու են ոչ միայն հայ, այլև ռուս սահմանապահները:
Պարսկական անցակետում քեզ դիմավորելու են անշուք հագնված, հաճախ հողաթափերով և չխնամված արտաքինով, խորամանկ և որոնողական հայացքներով տղամարդիկ: Պետք չէ վախենալ: Հայկական դրամը «ձեռքի վրա թուման փոխող» տղաներն են, որոնք վարժ խոսում են հայերեն, ճանաչում են հայ հայտնի առևտրականներին և քեզ գրավելու, վստահություն ներշնչելու համար իրար հերթ չտալով՝ ասում են. «Ձեր Նիկոլն էլ ա ինձ մոտ փող փոխել, արի»:
Պաշտոնական հռչակված փողը Իրանում կոչվում է ռիալ: Սակայն բոլորն առևտուր են անում թումանով: Այն Պարսկաստանում տարածված էր մինչև 1932 թվականը, երբ փոխարինվեց ռիալով։ Ներկայումս տեղի է ունենում հակառակ գործընթացը՝ նպատակ ունենալով դյուրացնել դրամական հաշվարկները: Մինչ օրս թումանը համարվում էր ոչ պաշտոնական դրամական միավոր։ Իրանի Կենտրոնական բանկի թղթադրամներում և խանութներում շրջանառվում էր ռիալը, սակայն առօրյայում իրանցիներն օգտագործում էին «թուման» բառը, ինչը որոշակի խառնաշփոթ էր առաջացնում։
Այսպես՝ եթե ձեր ձեռքում 500.000 ռիալ է, ապա մտքում կրճատում եք մեկ զրոն, դառնում է 50 հազար թուման, վերջինս էլ ՀՀ դրամի վերածելու համար բաժանում եք օրվա փոխարժեքին: Ենթադրենք՝ թումանի օրվա փոխարժեքը 27 է՝ 50.000:27=1850 ՀՀ դրամ: Հետևապես՝ 50 հազար թումանը, որքան էլ որ հնչեղ է, այդքան էլ մեծ գումար չէ:
Պատմամշակութային հայտնի վայրերը…
Հնագույն քաղաքակրթություն ունեցող բազմագույն ու բազմաշերտ երկիրը բացահայտելը այդքան էլ հեշտ գործ չէ:
Եկեք նախ ճանապարհորդենք մինչև Թավրիզ՝ Մեղրու մաքսակետից 280 կմ հեռավորություն ունեցող և 2018թ․ իսլամական աշխարհի զբոսաշրջության կենտրոն ճանաչված քաղաք:
Առաջին գյուղը, որը մեզ հանդիպում է սահմանն անցնելիս, Քյոթամն է՝ պատմական Գողթան գավառում:
Երկար ձգվող աջակողմյան տարածքը Նախիջևանն է, որտեղով ժամանակին անցել է Երևան-Օրդուբադ-Մեղրի երկաթուղին:
Ճանապարհին երկար ժամանակ քեզ ուղեկցում է հեռվում անսասան կանգնած գեղեցկատես Օձասարը, որի մի հատվածը երևում է նաև հարավային Ագարակ քաղաքից: Այս լեռան վրա է գտնվում պատմական Երջնակ բերդը: Այստեղ՝ բերդին հարակից տարածքում, Սյունյաց նախարարները 10-րդ դարում կառուցել են նույնանուն բերդաքաղաք. (Հենց այստեղ են տեղի ունեցել պատմական զարգացումները, երբ 909 թվականին Ատրպատականի սաջյան ամիրա Յուսուֆի զորքերը, երկրի բազմաթիվ շրջաններ ավերելուց հետո, պաշարել են Երնջակը: Բերդի պաշտպանները հաջողությամբ կասեցրել են թշնամու գրոհները: Ապարդյուն են անցել Յուսուֆի՝ բերդը դավադրությամբ գրավելու ուղղությամբ թափած ջանքերը: Նա խաբեությամբ նախ գերել է Սմբատ Ա-ին, ապա փորձել համոզել, որ հայ ռազմիկներին անձնատվության կոչ անի, սակայն հայոց շղթայակապ թագավորը բերդապահ զինվորներին հորդորել է շարունակել դիմադրությունը: Յուսուֆին մեծ դժվարությամբ է հաջողվել գրավել Երնջակը: Հայոց արքան նրա հրամանով սպանվել է…
Ի դեպ, 2012 թվականի ապրիլի 28-ին «Ազատություն» ռադիոկայանի ադրբեջանական ծառայության կայքում հայտնվել է Երնջակաբերդ այցելած զբոսաշրջիկների մի տեսագրություն, որտեղ պարզ երևում են ամրոցի մնացորդները)։
Ի տարբերություն Հայաստանի՝ այստեղ ճանապարհները հոգնեցուցիչ չեն, և որակյալ ասֆալտը հնարավորություն է տալիս սահուն կտրել-անցնել ողջ Արևելյան Ատրպատականը:
Մինչև Ջուլֆա հասնելը Իրան մեկնող տուրիստների համար առաջին կանգառը Ավերակ-ջաղաց վայրն է:
Բնությունն ինքն է կերտել այս խորհրդավոր բնաշխարհը՝ մամուռով պատված բարձրաբերձ հողաթմբեր և շիթերով ցած թափվող պաղ ջրեր, կարելի է իջնել ոտաբոբիկ, զովանալ, լուսանկարվել:
Հաջորդ կանգառը Խոջա Նազարի քարավանատունն է:
Այն հայազգի առևտրականների համար 16-18-րդ դարերում ծառայել է որպես իջևանատուն, հանգստի կետ՝ Թավրիզից դեպի Սև ծով տանող ճանապարհին: Այն նաև «Մետաքսի ճանապարհի» հյուսիսային ուղղությունն է: Մեր օրերում այն ծառայում է որպես թեյատուն (չայխանա), որտեղ նաև պատրաստում, ցուցադրում և վաճառում են իրանցի վարպետների ձեռագործ-նկարազարդ աշխատանքներ: Գները մատչելի են: Որպեսզի պատկերացում կազմեք, կասեմ՝ միջին չափ ունեցող կավե նկարազարդ, սափորի տեսք ունեցող ծաղկամանը արժե 3000 դրամ:
Հաջորդ պատմամշակութային վայրը Հովվի մատուռն է:
Այն թվագրվում է 13-րդ դարով: 2008թ. ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության հուշարձանների ցանկում: Այն կառուցել են հայ երկու հովիվ եղբայրներ Արաքսի հանդիպակաց ափերին: Մյուսը Նախիջևանի տարածքում է եղել, որը ավերված է: Այստեղից կարելի է տեսնել Հին Ջուղայի գերեզմանատուն-խաչքարադաշտը, որը 2003-2004 թթ. ոչնչացրել են ադրբեջանցիները: Ավելի քան 2500 արվեստի գլուխգործոց բարբարոսաբար վերածվել է խճաքարի և լցվել Արաքս գետը: Ի դեպ, այժմ փորձում են վերականգնել խաչքարերի 3D ձևաչափով վիրտուալ տարբերակները՝ Ավստրալիայի կաթոլիկ համալսարանի նախաձեռնությամբ:
Նույն տարածքում և ընդամենը հաշված կիլոմետրերի վրա է գտնվում մեկ այլ չքնաղ կոթող՝ Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցական համալիրը, որը հայտնի է նաև Մաղարդավանք կամ Դարաշամբի եկեղեցի անունով:
Այն Իրանում գտնվող հայկական վանական երեք համալիրներից մեկն է:
Վերջինս նույնպես 2008 թ․ ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության ցանկում: Այժմ ներառված է Ատրպատականի հայոց թեմի մեջ: Եկեղեցու որմնանկարները հայկական հայտնի նկարչական տոհմի՝ Հովնաթանյանների վրձնին են պատկանում՝ նման Մեղրու եկեղեցիներին: Կիսաշրջանաձև բուրգերով, ուժեղացված պարիսպներով շրջապատված Սբ. Ստեփանոս եկեղեցին վանական համալիր լինելուց բացի ունեցել է պաշտպանական նշանակություն և շրջակայքի բնակչության համար ծառայել է որպես պաշտպանական ամրոց:
Այստեղ ապրել և ստեղծագործել, կրթություն են ստացել հոգևորականները, և այժմ Սբ. Ստեփանոս եկեղեցուն կից պահպանվում են վանական խցերը: Եկեղեցին ունի թանգարան, որտեղ պահվում են զարդանմուշներ, ջուղայեցի կանանց հանդերձանքը, կացութաձևը խորհրդանշող նմուշներ:
Եկեղեցու բակում սառնորակ ջուր է հոսում՝ ամրացված վահանակին պարսկերենին կից հայառատ վերտառությամբ՝ «Խմելու ջուր»:
Վանքին կից՝ թթենիների շուքի տակ, փայտե սեղաններով շրջապատված թեյարան կա, որտեղ կարելի է կանգ առնել և սնվել: Այստեղ շաքարով համեղ թեյ, քաղցրավենիք և պաղպաղակ են հյուրասիրում:
Այս տարածքում, հատկապես հանգստյան օրերին, կարելի է տեսնել քաղաքաբնակների: Նրանք անմիջապես տարբերվում են իրենց գերխնամված տեսքով, առավել նուրբ ու քիչ ծածկված հագուստով ու գլխաշորով, արդուզարդով: Մինչդեռ տեղաբնակները և առավել պահպանողական հատվածը կրում են սև և ոտքերը ծածկող հեջաբ։
Հաջորդ կանգառը եզակի, ամենահրաշագեղ պատմական Քանդովան գյուղն է:
Այս գյուղը ժայռափոր քարանձավներով հայտնի գյուղ է, որը աշխարհի երեք հնագույն քարանձավային գյուղերից մեկն է (երկուսը ԱՄՆ-ում է): Գյուղը գտնվում է Իրանի հինգ հրաբխային լեռներից մեկի՝ Սահանդի լանջին՝ Օսկու քաղաքի մոտ: Պատմական ու ավանդական տները ունեն ճարտարապետական եզակի ոճ, և մի խումբ հետազոտողների կարծիքով այդ տները կառուցվել են հիջրայի 7-րդ դարում, մոնղոլների արշավանքի հետ միաժամանակ:
Ճարտարապետությունը և հին հյուսվածքով ժողովրդի կյանքը, նիստուկացը ուղղակի եզակի երևույթ են ողջ աշխարհում: Բնակարանները կոնաձև են, մեղվի փեթակների նման, փորվել են լեռան մեջ, և հետաքրքիրն այն է, որ մեղրը համարվում է գյուղի արտադրանքներից մեկը:
Ասում են՝ գյուղն անվանել են Քանդովան՝ մեղվի փեթակներին ունեցած նմանության համար («քանդու» թարգմանաբար նշանակում է փեթակ):
Գյուղի բնակիչները հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ:
Ժայռաբեկորների մեջ տեղադրված ջրի խողովակները և էլեկտրալարերը արտահայտիչն են շրջակա միջավայրի և բնության հետ մարդու խաղաղ գոյակցության: Գյուղը նման տեսք է ստացել հազարավոր տարիների ընթացքում. լավաների զանգվածները քամու, անձրևի և ձյան միջոցով նման տեսք են ստացել: Այս կացարաններում, որոնք կոչվում են քյարաններ, ձմռանը տաք է, ամռանը՝ զով: Կոնաձև տեսքի բերումով քյարանների մեծ մասը ունի տարբեր հարկեր, որոնք ներսից հաճախ միմյանց հետ կապ չունեն:
Գյուղն ունի մզկիթ, ջրաղաց, դպրոց: Տարեկան ավելի քան 300 հազար զբոսաշրջիկ է այցելում այստեղ:
